ईश्वर आणि प्रेम: ह िंदु दृष्टिकोन 

 देवावर प्रेम करणे (वेगळे म्हणून) ते देवासोबतचा स्वतःचा एकात्मक अनुभव, हहिंदू धममशास्रात चािंगल्या प्रकारे रेखाटलेले आहेत. 

सद्गुरु बोधीनाथ वैलािस्वामी 

 पाश्चात्य दूरदशमन नाट्यप्रयोगात देवाबद्दल सिंदभम दुर्ममळ आहेत. तथापप, देवत्वाचा उल्लेख जेव्हा करण्यात येतो तेव्हा प्रचर्लत भावना “देव तुमच्यावर प्रेम करतो” या प्रततपादनाभोवती फिरते. हे देवत्वाबद्दल सद्यकालीन दृष्टीकोनाचे प्रततबबिंब आहे. खरिंच, जीवनातील आव्हानािंमध्ये, देवाला तुमची काळजी आहे या सािंत्वनदायक तत्त्वाची आठवण करून देणे हे आश्वासक आहे. 

हहिंदू तत्त्वज्ञानात, “देव तुमच्यावर प्रेम करतो” ही कल्पना अस्स्तत्वात आहे, परिंतु गहन सूक्ष्मतेने समृध्द आहे. तुम्ही देवावर प्रेम करा” आणण “देव प्रेम आहे” यावर जोरदार भर देण्यात आला आहे. हा थोडा वेगळा केंद्रबबिंदु भक्ताच्या दैवी प्रेमाची जोपासना आणण तीव्र करण्याचा प्रामाणणक प्रयत्नािंना उत्तेजन देतो. 

देवापवषयीचे प्रेम अधधक खोलवर पाहण्याआधी, प्रथम दुसरी हहिंदू सिंकल्पना पाहू या, ती म्हणजे श्रध्दा. आपल्या आधुतनक जगात, वाढत्या सिंख्येने लोक सािंगतात की ते देवावर पवश्वास ठेवत नाहीत आणण त्यािंना धमामशी सिंलग्न होण्याची आवश्यकता नाही. जालस्थानावरील एक लोकपप्रय भीपत्तपरक ही भावना व्यक्त करते, ज्यात एक फकशोरवयीन मुलगी धैयामने घोपषत करते, “मी परीकथािंवर पवश्वास ठेवण्याकररता खूप वयानी मोठी आहे.” 

पाश्चात्य पवचार अनेकदा, जरी नेहमीच नाही, धार्ममक श्रध्देची व्याख्या देव आणण धार्ममक तत्त्वािंवरील तनपवमवाद पवश्वास म्हणून करते, वेबस्टरच्या शब्दकोशाशी सिंरेणखत केलेला दृष्टीकोन. याउलट, श्रध्देची हहिंदू अर्भव्यक्ती सैध्दािंततक तनष्ठेच्या 

पलीकडे आहे. हहिंदू धमामत श्रध्दा ही एकमत नाही; फकिंवा ती स्स्थर स्स्थती नाही. त्याऐवजी, वैयस्क्तक अनुभव आणण आध्यास्त्मक वाढीद्वारे ती सतत खोलवर जाते. सनातन धमामची आध्यास्त्मक सत्ये, सुरुवातीला मूतम पुराव्यार्शवाय स्वीकारली गेली, वैयस्क्तक अनुभवािंद्वारे अिंततम प्रमाणीकरण र्मळते. धचन्मय र्मशनचे सिंस्थापक स्वामी धचन्मयानिंद यािंनी ही सिंकल्पना सिंक्षिप्तपणे मािंडली, “पवश्वास म्हणजे जे हदसत नाही त्यावर पवश्वास ठेवणे. पवश्वासाचे प्रततिळ म्हणजे तुम्ही काय पवश्वास ठेवला हे पाहणे.” 

देवावरील प्रेम तीव्र करण्याच्या हहिंदू ध्येयाला भक्ती योगाच्या परिंपरेत स्पष्ट अर्भव्यक्ती आढळते, जी र्भन्न सिंबिंधािंद्वारे देवावरील प्रेमाच्या पवकर्सत टप्प्यािंचे धचरण करते. हे टप्पे काही प्रमाणात र्भन्न असताना अनेक परिंपरािंमध्ये आढळतात. उदाहरणाथम, वैष्णव परिंपरा पाच प्राथर्मक भक्ती वृत्ती फकिंवा भाव ओळखते: 

शािंतता (शािंत भाव) : आत्म्याला भगविंताच्या सास्न्नध्यात समाधानाचा अनुभव येतो. दास्यत्व (दास्य भव): आत्मा सेवक ते स्वामी या भूर्मकेत भगविंताशी सिंलग्न होतो. मैरी (सख्य भाव) : जीवात्म्याचा र्मराप्रमाणे ईश्वराशी सिंबिंध प्रस्थापपत होतो. आई-वडडलािंचा स्नेह (वात्सल्य भाव): आई-वडडलािंच्या मुलाशी असलेल्या स्नेहासारखा आत्मा ईश्वराशी सिंबिंधधत प्रस्थापपत करतो. प्रेयसीत्व (माधुयम भाव): आत्म्याला देवाशी एक खोल सिंबिंध अनुभवतो, देव सवामत पप्रय आहे असे समजतो. 

तनणामयक चौकशी ही देवाप्रतीची भक्ती कशी वाढवायची याभोवती फिरते, हळूहळू शािंत भावातून माधुयम भावाकडे जाते. भक्ती, कमम, राज आणण ज्ञान या चार प्राथर्मक अवस्था फकिंवा पध्दती आहेत. इस्च्ित भाव प्रगतीशी त्यािंची सुसिंगतता लिात घेऊन प्रत्येकाचा शोध घेऊया. 

भगविंतावरील प्रेम प्रगल्भ करण्याचा प्रयत्न करताना प्रथम भक्ती योगाचा पवचार करणे स्वाभापवक आहे. यात असिंख्य भक्ती प्रथा समापवष्ट आहेत ज्या सामान्यतः, परिंतु केवळ मिंहदरात केल्या जात नाहीत. मिंहदर हे पवशेषत: पपवर स्थान आहे जेथे 

देवता येते आणण त्याचे सूक्ष्म शरीर मूतीत आणण मूतीभोवती फिरते. स्वामी भास्करानिंद या कल्पनेवर भाष्य करतात: “मूती ही मूती नसून देवाच्या तनवडलेल्या पैलूची पपवर प्रततमा आहे. उपासकाचा असा पवश्वास आहे की देव खरोखरच प्रततमेमध्ये उपस्स्थत आहे आणण अशा प्रकारे ती प्रततमा परमात्म्याशी सिंवाद साधण्याचा एक मागम बनते” (हहिंदू धमामचे अत्यावश्यक तत्त्व). 

भक्ती योग पध्दतीिंमध्ये समापवष्ट आहे: श्रवण: देवाच्या कथा ऐकणे; कीतमन: भस्क्तस्तोरे/सूक्ते आणण भस्क्तगीते गाणे; स्मरण: परमात्म्याची उपस्स्थती आणण नाव लिात ठेवणे; पादसेवा: पपवर चरणािंची सेवा, ज्यामध्ये मानवतेची सेवा समापवष्ट आहे; अचमना: मिंहदरातील धार्ममक पूजेला उपस्स्थत राहणे तसेच एखाद्याच्या घरातील देवस्थानात पूजेला उपस्स्थत असणे फकिंवा स्वतः पूजा करणे; विंदन: देवतेला प्रणणपात करणे; आत्म-तनवेदन: पूणम आत्मसमपमण. 

भक्ती योगाद्वारे आपण भगविंतावरील प्रेम तसेच तनःस्वाथीपणा आणण शुध्दता पवकर्सत करतो, ज्यामुळे आत्म-तनरास होतो आणण देवाला पूणम शरण जातो. 

कममयोग फकिंवा सेवा ही तनःस्वाथम सेवा आहे. सेवा सामान्यत: प्रथम मिंहदरात केली जाते स्जथे भक्त िरशी साि करणे, हदवे पॉर्लश करणे, हार तयार करणे आणण इतर भक्तािंसाठी स्वयिंपाक करणे आणण जेवण देणे यासारखी साधी कामे करतो. अशा सवम कृती मान्यता र्मळपवण्याचा फकिंवा पुरस्काराचा पवचार न करता करायच्या असतात. सेवेचा पवस्तार इतर पररस्स्थतीिंमध्ये केला जाऊ शकतो, जसे की काम फकिंवा शाळा, स्जथे आपण इतरािंना मदत करण्याचा प्रयत्न करतो आणण पररस्स्थती आपल्याला औपचाररकपणे आवश्यक असलेल्या पलीकडे जातो. सवम प्राणणमारािंची सेवा करून त्याची सजीव रूपे म्हणून देवाची उपासना करणे अशी ही कल्पना केली जाऊ शकते. BAPS चे प्रमुख स्वामी महाराज यािंनी २००१ च्या गुजरात भूकिंपानिंतर त्यािंच्या अनुयायािंना सल्ला हदला: “जेव्हा लोक अडचणी आणण दु:खािंना तोंड देत 

असतात, तेव्हा त्यािंना सािंत्वन देण्याची आपली भारतीय परिंपरा आहे. आम्हािंला असे वाटते की मानवािंची सेवा करून आपण स्वतः परमेश्वराची सेवा करतो.” 

अजून सखोल दृस्ष्टकोनातून, श्रेष्ठ र्शिक आपल्याला देवापयंत पोहोचण्याच्या उद्देशाने सवम कायम करण्यास सािंगतात. भगविंतापयंत पोहोचण्याच्या उद्देशाने आपले कायम करणे स्वाभापवकपणे प्रत्येक कायम परमेश्वराला अपमण आहे असा दृष्टीकोन घेऊन जातो. प्रत्येक कृती, सवामत महान ते सवामत नीच, एक पपवर सिंस्कार बनते. “काम ही पूजा आहे.” अगदी साधी, िुल्लक कामेही याच भावनेने करावीत. माझे परमगुरु योगस्वामी एकदा त्यािंच्या झोपडीबाहेर शौचालय साि करत असलेल्या मजुराशी बोलले: “हे रामस्वामी! तुम्ही ततथे र्शवपूजा करत आहात का?” 

अशा प्रकारे सिंपूणम जीवन पपवर होते आणण धममतनरपेि आणण आध्यास्त्मक यािंच्यातील सिंघषम नाहीसा होतो. कममयोगामुळे शेवटी पवश्व ही ईश्वराची कायम आहे याची जाणीव होऊ शकते. ही अिंतदृमष्टी केवळ कममिलाचा त्याग न करता कताम असण्याची भावना आत्मसमपमण करण्याचा दृष्टीकोन देते. प्रत्येक सेवेचे कायम हे परमेश्वराला अपमण आहे आणण प्रत्येक कायम, सवामत महान ते सवामत नीच, एक पपवर सिंस्कार बनते. कममयोगाच्या आचरणातून भक्ताचे भगविंतावरील प्रेम स्वाभापवकपणे प्रगल्भ होते. 

भक्ती योग आणण कमम योग या दोन्हीमध्ये, भक्त देवाच्या वैयस्क्तक पैलूवर केंहद्रत असतो, ज्याला सिंस्कृतमध्ये ईश्वर म्हणून ओळखले जाते. याउलट, पुढील दोन योग, राजयोग आणण ज्ञान योग, ईश्वराच्या अव्यक्त पैलूिंवर जोर देतात, जे सवमव्यापी चेतना आणण त्याचे उत्तीणम स्रोत आहेत. सिंस्कृतमध्ये या पैलूिंना अनुक्रमे सस्च्चदानिंद आणण परब्रह्म असे सिंबोधले जाते. 

भक्ती आणण कममयोगाच्या पध्दती जेव्हा पररपूणम होतात, तेव्हा नैसधगमकररत्या साधकाला हहिंदू धमामच्या ध्यान पध्दतीिंमध्ये नेले जाते. हे श्वास तनयिंरण, ऊजाम 

काढणे आणण एकाग्रतेच्या राजयोग चरणािंपासून सुरू होते जे ध्यान आणण धचिंतनामध्ये खोलवर जाते. धचिंतनाचा सखोल अनुभव म्हणजे शुध्द चेतना फकिंवा सस्च्चदानिंदशी एकजीव होणे. त्याहूनही सखोल – धचिंतनाच्या पलीकडे – अतीिंहद्रय वास्तवाचा (परब्रह्म) अनुभव आहे. 

ज्ञान योग पूणम ज्ञानी व्यक्ती फकिंवा ज्ञानीच्या गूढ आध्यास्त्मक पध्दतीिंचे वणमन करतो. स्वामी पववेकानिंदािंनी लोकपप्रय केलेला एक पयामयी अथम, बौस्ध्दक धार्ममक अभ्यासाद्वारे अनुभूतीचा शोध आहे, सत्याकडे जाण्यासाठी चार पयामयी मागांपैकी एक आहे, इतर तीन म्हणजे भक्ती योग, कममयोग आणण राजयोग. 

हे ध्यानात्मक दृष्टीकोन देवाच्या प्रेमाच्या स्वरूपासाठी प्रयत्नशील आहेत जे कमम आणण भक्ती योग पध्दतीिंमध्ये आढळत नाही. ते देवाच्या प्रेमाच्या सवमव्यापी चेतनेवर केंहद्रत आहेत. त्या अवस्थेचा अनुभव घेताना, देव प्रेम आहे आणण तुम्हीही देवाचे प्रेम आहात. परमगुरु योगस्वामी यािंनी ही सिंकल्पना योगेंद्र दुराईसामी नावाच्या तरुणाला र्लहहलेल्या परात र्शकवली – की भगवान र्शव, तू आणण प्रेम हे अपवभाज्य ऐक्य आहे: “मी तुझ्याबरोबर आहे आणण तू माझ्याबरोबर आहेस. आमच्यात अिंतर नाही. मी तू आहे. तू मी आहेस. घाबरण्यासारखे काय आहे? पाहा! मी तुझ्या रूपात अस्स्तत्वात आहे. मग तुम्हाला काय करावे लागेल? आपण प्रेम केले पाहहजे. कुणावर? प्रत्येकावर. अधधक स्पष्टपणे सािंगायचे तर, तुमचा स्वभावच प्रेम आहे. केवळ तुम्हीच नाही तर सवमजण प्रेमाने व्यापलेले आहेत. पण ‘सवम’ नाही, िक्त तुम्हीच अस्स्तत्वात आहात. सवम तुम्हीच आहात!” 

पाचव्या भावात, पप्रयतेमध्ये, देव तुमचा पप्रय पप्रयकर आहे. गूढदृष्ट्या, याचा सखोल अथम असा आहे की तुम्ही आणण देव यािंच्यात एकता आहे, तुमच्या आत्म्याचे सार आणण ईश्वराचे सवमव्यापीत्व यािंचे अपवभाज्य ऐक्य आहे, ज्याचा अनुभव राजा फकिंवा ज्ञान योगाद्वारे केला जाऊ शकतो. सवोच्च प्राप्तीमध्ये, देव, “मी” आणण प्रेम एक आहेत.